Bez wątpienia promienie słoneczne poprawiają nasz nastrój, dodają nam energii i pozwalają uzyskać piękną opaleniznę, z drugiej jednak strony są jednym z czynników mających negatywny wpływ na strukturę naszej skóry. Nadmierna ekspozycja na promieniowanie słoneczne stanowi bowiem istotny czynnik przyspieszonego starzenia się jej. Czy możemy temu jakoś zapobiec? W jaki dokładnie sposób słońce działa na naszą skórę?
Fotostarzenie (Photoaging) – należy do rodzajów starzenia egzogennego, jest to proces przedwczesnego starzenia się naszej skóry spowodowany długotrwałym narażeniem na promieniowanie ultrafioletowe. Skóra, jako zewnętrzna powłoka, stanowi naszą barierę chroniącą, ale i jednocześnie jest narażona na działanie promieniowania ultrafioletowego, które wnika w jej głąb i uszkadza komórki skóry. Zmiany skórne wywołane promieniowaniem obejmują najczęściej odsłonięte części ciała – skórę twarzy, szyi i dekoltu oraz grzbietów rąk. Skutki działania promieniowania UV na naszą skórę mogą pojawić się bezpośrednio po ekspozycji lub też po kilku latach. Duże znaczenie ma zależność działania UV na fototyp skóry, głównie klasy I i II. Działanie słońca na skórę zależy również od ilości pochłoniętej energii, od jej rodzaju i czasu ekspozycji, a także od głębokości penetracji promieniowania (im dłuższa jest fala, tym głębiej penetruje tkankę).
Światło słoneczne jest promieniowaniem elektromagnetycznym obejmującym promieniowanie: ultrafioletowe, widzialne i podczerwone (IR). Za proces fotostarzenia odpowiada promieniowanie ultrafioletowe UVA oraz UVB. Coraz częściej negatywne działanie przypisuje się również promieniowaniu podczerwonemu. Każdy rodzaj promieniowania wpływa na konkretne zmiany w strukturze skóry.
Chroniczna ekspozycja na promieniowanie UV oddziałuje zarówno na naskórek, jak i skórę właściwą. Promieniowanie UVA wpływa głównie na komórki skóry właściwej – fibroblasty, komórki dendrytyczne, limfocyty T, granulocyty, komórki śródbłonka, komórki tuczne, powodując tzw. reakcje opóźnione, np.: przebarwienia. Promieniowanie UVB natomiast działa przede wszystkim na keratynocyty, komórki Langerhansa i barierę lipidową naskórka, powodując tzw. reakcje natychmiastowe, np..: oparzenia słoneczne, rumień. Jednak oba rodzaje promieniowanie mogą przyczyniać się do powstawania nowotworów skóry.
Do typowych zmian w skórze wywołanych nadmierną ekspozycją na promieniowanie należą: pogłębienie zmarszczek, szorstkość skóry, przesuszenie skóry, wzrost ilości zaskórników, przebarwienia, utrata jędrności skóry, immunosupresja, pogrubienie naskórka, nowotwory skóry, zwiększona liczba teleangiektazji.
Fotostarzenie można podzielić na dwa mechanizmy. Pierwszy mechanizm opiera się na zwiększeniu wytwarzania reaktywnych form tlenu takich jak anionorodnik ponadtlenkowy, nadtlenki czy tlen singletowy. Drugi zaś mechanizm wywołany jest interakcją promieniowania z DNA i generowaniu jego uszkodzeń. Zwiększona produkcja wolnych rodników ROS (ang. Reactive Oxygen Species), skutkuje degradacją białek skóry oraz utworzeniem szkodliwych fotoproduktów. Jak wiadomo, wolne rodniki posiadają co najmniej jeden wolny, niesparowany elektron. Charakteryzują się wysoką reaktywnością i niekorzystnym stanem energetycznym. W wyniku jednoelektrodowej redukcji tlenu powstaje anionorodnik ponadtlenkowy, przedstawiciel wolnych rodników w organizmie. Utworzony anion cechuje stosunkowo niska toksyczność. Jednak w wyniku wielu złożonych procesów anionorodnik przekształcany jest do nadtlenku wodoru oraz rodnika hydroksylowego. Rodnik hydroksylowy jest jednym z najbardziej reaktywnych rodników. Wywiera on destrukcyjny wpływ na komórkę, reaguje z każdą otaczającą cząsteczką, zdobywając niezbędne elektrony. Atakuje łańcuch DNA, niszczy lipidy i białka. Inicjuje to pękanie i wytwarzanie nowych wiązań i modyfikacje zasad purynowych. Nadmierna ekspozycja na promieniowanie prowadzi do produkcji w fibroblastach większych ilości nadtlenku wodoru, co w konsekwencji przyczynia się do zwiększania stężenia wolnych rodników hydroksylowych. Ponadto, promieniowanie UV zmniejsza w skórze stężenie związków o właściwościach przeciwutleniajacych przez co zostaje zachwiana równowaga pomiędzy reakcjami wolnorodnikowymi i antyoksydacyjnymi prowadząc do powstania stresu oksydacyjnego. Aktywność wolnych rodników skutkuje degradacją kwasu hialuronowego, peroksydacją lipidów wchodzących w skład błon komórkowych (prowadzi to do uwolnienia ceramidów i kwasu arachidonowego, zwiększenie ilości ceramidów w naskórku bezpośrednio odpowiada za zapoczątkowanie apoptozy keratynocytów), uszkodzeniem białek enzymatycznych i modyfikacją aminokwasów.
Promieniowanie penetrując w głąb naszej skóry uszkadza także włókna kolagenu i elastyny. Najbardziej powszechną na poziomie histopatologicznym zmianą w skórze jest elastoza. Charakteryzuje się ona głębokimi bruzdami oraz grudkami wywołanymi przez tworzące się agregaty nagromadzonego materiału elastynopodobnego w skórze właściwej, powodując jednocześnie zaburzenia syntezy elastyny. Znaczne postarzenie się skóry charakteryzuje pogłębienie się zmarszczek i bruzd związanych z degradacją włókiem kolagenowych macierzy zewnątrzkomórkowej. Kolagen stanowi bowiem ważny element strukturalny odpowiadający za elastyczność, jędrność i wytrzymałość naszej skóry. Przewlekła ekspozycja na promieniowanie słoneczne powoduje procesy zapalne w wyniku, których dochodzi do redukcji kolagenu I i III. Mediatory zapalne indukują w fibroblastach syntezę metaloproteinaz, enzymów proteolitycznych, które rozkładają włókna kolagenowe. Dochodzi również do zmniejszenia syntezy prokolagenu. Skutkuje to wówczas osłabieniem włókien podporowych skóry, utratą jędrności i pogłębieniem się zmarszczek.
Badania pokazują również, że na skutek nadmiernej ekspozycji słonecznej dochodzi do nieregularnych przerostów warstwy rogowej charakteryzujących się pogrubieniem naskórka. Dzieje się tak poprzez obniżenie proliferacji keratynocytów w warstwie podstawnej. Zmiany obejmują tudzież uszkodzenie warstwy hydrolipidowej, zmniejszenie stężenia lipidów i zwiększenie transepidermalnej utraty wody (TEWL) co w konsekwencji prowadzi do odwodnienia i przesuszenia skóry i nieprawidłowego przylegania keratynocytów, a tym samym jej szorstkością i nierównościami.
Promieniowanie UV pobudza także aktywność tyrozynazy, kluczowego enzymu biorącego udział w procesie melanogenezy. W wyniku tego działania dochodzi do uszkodzenia melanocytów, (komórek barwnikowych skóry) oraz wytwarzania nadmiernych ilości melaniny. Zaburzenia wytwarzania melaniny i jej nierównomierne rozłożenie w skórze skutkuje powstaniem nieregularnych pigmentacji naskórka w postaci przebarwień, np.: piegi, przebarwienia posłoneczne.
Innym objawem fotostarzejącej się skóry jest osłabienie funkcji immunologicznych komórek Langerhansa oraz ich uszkodzenie. Na skutek promieniowania ilość tych komórek zmienia się nawet o 50% prowadząc do upośledzenia funkcji obronnych skóry, zwiększając ryzyko infekcji i stanów nowotworowych. Fotostarzenie może również powodować zwiększoną liczbę teleangiektazji ,objawiając się popękanymi naczynkami włosowatymi skóry i rumieniem.
Jednym z naturalnych mechanizmów obronnych naszego organizmu stanowi melanina – czyli naturalny filtr UV. Jak już wspomniano wcześniej, odpowiedzialna jest za pigmentację naszej skóry, ale i włosów. Zapobiega przenikaniu promieni UV i chroni komórki naszej skóry przed szkodliwym ich działaniem. Innym naturalnym mechanizmem obronnym naszego organizmu jest synteza kwasu trans urokainowego, który powstaje w wyniku rozpadu filagryny. Pod wpływem ekspozycji słonecznej zwiększa się jego stężenie w pocie i naskórku. Wykazuje zdolność do pochłaniania promieniowania z zakresu UVB – 290 nm. Naturalną fotoprotekcją naszego organizmu jest również określona budowa naskórka, która ulega pogrubieniu pod wpływem promieniowania ultrafioletowego. Pogrubiona warstwa rogowa skóry wykazuje bowiem zdolność rozpraszania promieniowania słonecznego. Jest to wtórny mechanizm obronny.
Jednak naturalne systemy obronne nie stanowią dostatecznej ochrony naszej skóry. Organizm nie jest w stanie sam poradzić sobie z nadmierną ekspozycją na promieniowanie, dlatego bardzo ważne jest, aby dodatkowo zabezpieczyć naszą skórę poprzez stosowanie filtrów przeciwsłonecznych przez cały rok. Zaleca się ich stosowanie w codziennej pielęgnacji. Systematyczne stosowanie tego rodzaju kosmetyków opóźnia proces fotostarzenia się. Preparaty przeciwsłoneczne powinny mieć wysoki faktor SPF i szerokie spektrum działania, zarówno w zakresie UVA jak i UVB. Innymi elementami ochrony jest unikanie nadmiernej ekspozycji na promieniowanie słoneczne w okresie letnim, stosowanie odzieży ochronnej, niekorzystanie z solarium (uznaje się, że 15-minutowe przebywanie w solarium jest porównywalne w działaniu z całodniowym przebywaniem na świetle słonecznym) tudzież codzienne nawilżanie naszej skóry. Promieniowanie UV istotnie wpływa bowiem na naszą barierę hydrolipidową znacznie przesuszając skórę. Warto, aby dodatkowo nasza pielęgnacja opierała się na kosmetykach z antyoksydantami, np. z witaminą C, która neutralizuje wolne rodniki, pobudza produkcję kolagenu, a także wyrównuje koloryt. Uzupełniającą profilaktykę może stanowić również zdrowa dieta bogata w antyoksydanty, która wspomaga działanie mechanizmów ochronnych organizmu.
Promieniowanie ultrafioletowe uznawane jest za najbardziej szkodliwy czynnik dla naszej skóry. Chroniczne narażenie na działanie promieniowania może obejmować około 80% oznak starzenia się. W wyniku nadmiernej ekspozycji uszkodzone zostają istotne elementy strukturalne skóry. Stosowanie jednak prawidłowo dobranej pielęgnacji, może wspomóc walkę z fotostarzeniem i opóźnić skutki działania promieniowania UV.